Azerbaycan-Rusya İlişkilerinde Gebele Radar Üssü Faktörü-4

Buna karşılık anlaşma ile Rusya üssün faaliyetinin bir başa veya dolaylı olarak Azerbaycan`ın egemenlik ve güvenliğine zarar vermeyecek şekilde olmasını ve üssün faaliyetinde Azerbaycanlı askeri kadronun da yer almasını kabul etmiştir. Yine Rusya anlaşma ile üssün sadece analitik işlev taşıyacağını ve Azerbaycan`ın izni olmadan tesisle ilgili üçüncü taraflarla anlaşma imzalamayacağını kabul etmiştir.

Anlaşma ile Rusya Gebele üssü için yıllık kira bedeli ödeyecekti. Rusya`nın bu üs için 7 ile 14 milyon dolar arasında değişen kira bedeli ödediği çeşitli kaynaklarda yer alsa da, 15 Temmuz 2011 yılında Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı Grigori Karasin Duma”da milletvekillerinin sorularını cevaplarken bu rakamın yıllık 10 milyon dolar olduğunu açıklamıştır.

Çeşitli kaynaklara göre üste 1400-1500 civarında personelin görev yaptığı bildirilmektedir. Anlaşma imzalandıktan sonra konu Azerbaycan parlamentosunda ülkede Rus üssünü yasallaştırası ve üssün verdiyi ekolojik zararlar gibi gerekçelerle tartışmalara neden olmuştur.

Gebele Üssünü Yeniden Kiralama Tartışmaları

Gebele radar üssüne ilişkin tartışmalar tesisin yasal statüsü anlaşmasının sona ermesi sureci yakınlaştıkça giderek sık sık gündem gelmeye başlamıştır. Özellikle, 2008-den itibaren Rusya Savunma Bakanı Anatoli Serdyukov`un neredeyse her sene yapılan Azerbaycan’ı seferinde iki ülke arasında askeri ilişkilerin daha da geliştirilmesi ve bu bağlamda Gebele üssünün statüsünün de gündeme geldiği bilinmektedir.

Nitekim bu seferler sırasında Gebele üssünün ziyaret edilmesi veya Rus ile Azerbaycan basınına yansıyan haberler üssün statüsü sorunun gündemde olduğunu açıkça ortaya koymaktaydı.

Özellikle, 2011 yılının ortalarından itibaren Gebele üssüne ilişkin haber, açıklama ve yorumların yoğunlaşması konunun iki ülke arasında müzakere aşamasında olduğunun işaretiydi. Müzakerelerde iki temel soru masada idi. Öncelikle, Gebele radar üssü Azerbaycan`da kalmağa devam edecek miydi? İkincisi, eğer radar üssü kalacaksa bunun koşulları ne olacaktı? Gebele Radar üssünün Azerbaycan’da kalması konusunda hem Rusya, hem de Azerbaycan`da bazı itirazlar vardı. Örneğin, Vladimir Yevseyev ve Aleksandr Hramçihin gibi Rus askeri uzmanları artık Gebele`nin eskidiği ve geçmişteki stratejik öneminin kalmadığına dair görüşler dile getiriyorlardı. Rusya`da Ermenilere yakın basın-yayın organları tarafından da geniş yer verilen bu görüşlere rağmen, Kremlin yönetimi üssün kiralama süresinin uzatılması ve aynı zamanda modelleştirilmesine özel ilgi gösteriyordu.

Rusya`nın Gebele üssüne bu ilgisini 3 temel gerekçe ile izah etmek mümkündür. Öncelikle, bu üs Rusya`nın Azerbaycan’da askeri nitelikli tek üssü olduğu için ikili ilişkiler bağlamında özel önem arz etmektedir. Dahası üs Rusya yönetiminin Kafkasya`da son yıllarda Ermenistan’la Azerbaycan arasında dengeli ilişkilerin kurulmasını başarılı bir biçimde yürütmek bakımından önemlidir. İkincisi, Rusya`nın son yıllarda açıkladığı ulusal güvenlik ve savunma doktrinleri bağlamında BDT coğrafyasındaki askeri üsler özel önem arz etmekteydi. Keza Rusya ile Azerbaycan arasında Gebele`ye dair müzakerelerin sürdürdüğü sırada Rus “İzvestiya” gazetesi 9 Ağustos 2011 tarihli sayısında Rusya Savunma Bakanlığı`nın askeri üslerin geleceğe ilişkin planını açıkladı ve bu plana göre, Gebele`nin Rusya`nın sınırlarında ulusal güvenliğin savunulmasındaki öneminin güçlendiğini vurguladı.

Üçüncüsü, Rusya ABD`yle Beyaz Saray yönetimin uzun süreden beridir gündemde tuttuğu İran`a karşı Ulusal Füze Savunma Sistemi kurma planının engellemek için 2007 yılında Gebele radar üssünü aracılığı ile işbirliğini bir öneri gibi gündem getirmiştir. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin`in önerisine göre, Gebele ABD-Rusya ortaklığında İran füze saldırılarına karşı erken uyarı sistemi rolünü oynayabilir ve bu bağlamda Avrupa`ya, Rusya sınırların hemen yanı başına Amerikan füzelerin yerleştirilmesine gerek kalmazdı. ABD yönetimi Bush döneminde bu öneriye sıcak bakmasa da, Obama yönetiminin çeşitli yetkililerinin açıklamaları ve NATO`da taraflar arasında yapılan müzakereler bu teklifin tamamen reddedilmediğini ortaya koymaktadır.

Yine Azerbaycan`da iktidara muhalif çevreler ve hatta içinde milletvekili Fereç Kuliyev ve analist Vefa Kuluzade gibi iktidara yakınlığı bilinen şahısların bulunduğu kesimler Gebele üssünü süresinin uzatılmaması yönünde görüş beyan etseler de, Azerbaycan yönetimin Rusya ile bu alanda işbirliğini sürdürmek istediği gözlemlenmekteydi. Azerbaycan bakımından, Bakü yönetiminin Gebele üssünün kalma süresinin uzatmak istemesi 3 gerekçe ile açıklanabilinir.

Öncelikle, bu üssün kalmasına izin verilmesi son dönemlerde genelde BDT üyeleri ve özelde ise Azerbaycan üzerinde artan Rus baskısının hafifletme niyetinden kaynaklanmaktadır. İkincisi, Azerbaycan Kafkasya`da giderek güçlenen Rusya-Ermenistan işbirliğini dengelemek için Rusya`ya doğru bu adımı atmıştır. Böylece, bir yandan Rusya`nın Kafkasya`da Azerbaycan`la Ermenistan arasında denge kurma girişimlerine olumlu cevap verilmiş, diğer yandan ise Karabağ sorunu veya silah satışı kimi konularda Kremlin yönetimi ile işbirliği üçün daha uygun koşullar yaratma fırsatı doğmuştur. Üçüncüsü, Azerbaycan Gebele üssünün tekniği imkanlarını kullanarak komşusu ve 30 milyon soydaşının yaşadığı İran`nın nükleer programı ve Bati ile yaşadığı krizin geleceği konusunda önceden istihbaratı bilgi edinme imkanın korumuş oluyor.

Bu ise Azerbaycan yönetimin krize hazırlıksız yakalanma tehlikesini azaltma imkanı veriyor.

Her iki tarafın Gebele üssünün devamı konusunda değişik gerekçelerle uzlaşmaya varmış olmasının resmi ilanı ise Rusya Savunma Bakanı Serdyukov`un 24-25 Temmuz 2001 tarihlerinde Azerbaycan`a sefer etmesi ve esas müzakere konusunun Gebele üssünün geleceği olduğunu açıklaması oldu.

Rus bakan iki günlük seferi sırasında Azerbaycanlı meslektaşı Sefer Ebiyev`le görüşmüş, Devlet Başkanı İlham Aliyev tarafından kabul edilmiş ve Gebele üssünü ziyaret etmiştir. Sefer sırasında iki ülke savunma bakanları Azerbaycan ve Rusya arasında askeri işbirliğinin daha da geliştirilmesini, bölgedeki askeri-politik durumu, Karabağ sorunu ve Gebele radar üssü meselesini müzakere etmişler. Serdyukov Gebele üssünün kullanımına devam etmek ve modernleştirmek istediklerini, bu kapsamdaki Azerbaycan tarafı ile müzakerelere başladıklarını açıklamıştır.

Bakü`deki görüşme öncesi ve sırasında verilen açıklamalar, her iki tarafın Gebele üssünün Azerbaycan’da kiralaması noktasında uzlaştıklarını, ancak koşullara ilişkin müzakerelerin yapıldığını açıkça ortaya koymuştur. Bu çerçevede iki taraf arasında Ağustos ayı içerisinde sürdürülen müzakerelerin ardından, bu kez Azerbaycan Savunma Bakanı Ebiyev 12 Ağustos’ta Moskova’ya sefer ederek Rus meslektaşı ile konuyu görüşmüştür.

Moskova`daki görüşten basına yansıyanlar müzakerelerin olumlu geçtiği ve tarafların koşullarda anlaştığı yönündedir. Uzlaşmanın koşularına ilişkin basına resmi açıklamalar yapılmasa da, müzakerelerde Azerbaycan tarafının öne sürdüğü koşulları 3 temel grupta toplam mümkündür. Yansıyan bilgilere göre, Azerbaycan öncelikle üssün strateji öneminin ve korunma riskinin artmasını gerekçe göstererek kira bedelinin yükseltilmesini istemektedir.

Bu konuda resmen bir rakam belirtilmese de, önemli Azerbaycanlı güvenlik uzmanı Cesur Sümerenli bu rakamın yıllık 50 milyon dolar olabileceğini iddia ediyor. İkincisi, Azerbaycan üste çalışan Azerbaycanlı askeri kadronun artırılması ve edinilen istihbaratı bilginin Bakü yönetimi ile paylaşılmasının kapsamın genişletmek talebini gündeme getirmektedir. Üçüncüsü, Bakü yönetimi Rusya`nın Azerbaycan ordusunun subay eğitimi ve silahlarla teçhizi konusunda daha fazla destek vermesini istemektedir.

Basına yansıya bilgilere göre, Rusya ise öncelikle Gebele üssünün modelleştirilmesini imkan verilmesini talep etmektedir. Artık bu konuda tarafların uzlaşmaya vardığı ve üste başlayan yenilenme sürecinin iki senede tamamlanacağı bildirilmektedir. Yine Rusya yönetiminin Azerbaycan`ın istediği kira bedelini azaltmak ve üssün faaliyetinde iştirakını genişletmek niyetinden vazgeçirmeye çalıştığı, Azerbaycan ordusunun subay eğitimi ve silahlarla teçhizi koşulunu ise belirli rezervlerle kabul ettiği basına yansıyan bilgiler arasındadır.

Müzakerelerde üssün kaç seneliğine Rusya`ya kiralanması konusunun görüştüğüne ilişkin de net bir bilgi yok. Yalnız Rusya`nın son dönemlerde BDT coğrafyasında üslerin kalmasında uzun vadeli anlaşmalar imzalaması dikkate alındığında Azerbaycan`la müzakerelerde de aynı yöntemi benimsediğini tahmin etmek mümkündür. Azerbaycan’ın Ayna gazetesi hele 24 Nisan 2010 tarihli sayısında yer verilen iddiasın göre ise, Rus tarafının ilkin önerisinde bu süreyi 20 yıl olarak düşündüğü bildiriliyor.

Diğer Aktörler Ne Diyor?

Gebele radar üssünün geleceği konusu Azerbaycan basın mensupları tarafından ABD ve Türkiye`nin Azerbaycan büyükelçilerine de sorulmuştur. ABD Büyükelçisi Metyu Brayza “Rusya ile Azerbaycan arasında Gebele üssü müzakerelerine ilişkin bilgi sahibi olmadığını ve bu üssün Iran`a karşı hava savunma sisteminde gelecekteki işlevinin ne olacağını bilmediğini” belirtmiştir. Türkiye`nin Azerbaycan Büyükelçisi Hulusi Kılıç ise Azerbaycan basınında gündem gelen Ankara`nın Gebele üssü ile ilgilendiği ve hatta bu konunun Başbakan Tayyip Erdoğan`ın 2011 Temmuz sonundaki Bakü seferi sırasında Devlet Başkanı İlham Aliyev`le görüşte gündeme geldiği iddiasını yalanlamıştır. Kılıç Türkiye`nin Gebele radar üssüne ihtiyacı olmadığını belirtmiştir.

Her iki büyükelçinin Gebele üssünün uzatılmasına dair görüşmeleri sessizlikle karşılanması ise üç nedenle açıklana bilinir. Öncelikle, hem ABD, hem de Türkiye son dönemlerde Rusya ile geliştirdikleri illişkilere gölge salmak istemiyorlar. İkincisi, ABD ve Türkiye bu olaya tepki vererek Azerbaycan`la bir süre önce gerginleşen, ancak yeni yeni düzelmeye başlayan ikili ilişkilerine sekte vurmaktan kaçınıyorlar. Üçüncüsü ve en önemlisi Washington, Ankara ve Moskova Türkiye`ye NATO şemsiyesi altında füze savunma sistemleri yerleştirilmesine itiraz etmemek karşılığında Gebele üssünün süresinin uzatılması noktasında uzlaşmıştırlar. Bu uzlaşma gereği, Rusya daha önce ABD ve Türkiye`nin bu adımını sessiz kalmıştı. Şimdi ise bu iki ülke karşılıklı uzlaşmanın ikinci ayağını yerine getirmektedirler.

Bir diğer bölge ülkesi İran ise resmen bu konuda hiçbir açıklama vermemektedir. Ancak son dönemlerde Azerbaycan-İran ilişkilerinde gerginleşmenin nedenleri arasında Gebele üssünün Tahran rejimi için doğurduğu rahatsızlığın özel yerini yadsımamak gerekir. Ermenistan’ın Rusya ile Azerbaycan arasındaki bu müzakere sürecinden rahatsız olduğu hem yetkililerinin, hem de bağımsız analitiklerinin Ermeni basınında geniş yer alan açıklamalarından açıkça belli oluyor. Resmi bir tavır olmasa da, Rusya ile ilişkileri gergin olan Gürcistan`ın da bu süreçten memnun olmadığı söylenebilinir.

Bitti.

Dr. Nazim CAFERSOY, Kafkasya Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Merkezi Analisti (QAFSAM-www.qafsam.org)
22.08.2011 18:40 Yerel saatı | 15:40 Dünya saatı